Դիվանագիտական էյֆորիայի պայմաններում, որը ուղեկցում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության հուշագրի շուտափույթ ստորագրմանը, անհետաձգելի է կանգ առնել ու սթափ վերլուծել այս գործընթացի ամենաքննարկված, բայց ամենաքիչ հասկացված կողմերից մեկը՝ Սյունիքի միջով անցնող միջանցքի նախագիծը։ Այն, ինչ Բաքուն անվանում է «Զանգեզուրի միջանցք», ընդամենը սահմանային անցակետ չէ բեռների տեղափոխման համար։ Դա, իրականում, հանդիսանում է տարածաշրջանային առավել խորը հավակնության անկյունաքարը՝ «տուրանական միջանցքի» ռազմավարությունը։

Ի՞նչ է «տուրանական միջանցքը»

Այս եզրույթը վերաբերում է պանթուրանական տեսլականին, որը երկար տարիներ առաջ սկսեց զարգանալ Թուրքիայից և վերջին տարիներին վերակենդանացավ՝ երկկողմ համաձայնագրերի, էներգետիկ ցանցերի և Թուրքական պետությունների կազմակերպության նման հարթակների միջոցով։ Այս գաղափարն ավելի է ամրապնդվել՝ հաշվի առնելով Անկարայի ու Բաքվի միջև աճող ռազմավարական համագործակցությունը։

Նպատակը պարզ է՝ կառուցել ցամաքային անընդմեջ երթուղի Թուրքիայից դեպի Կենտրոնական Ասիա՝ անցնելով Նախիջևանով, Ադրբեջանով ու Կասպից ծովի թուրքական պետություններով։ Սա ժամանակակից «թուրքական մետաքսի ճանապարհն» է, որը շրջանցում է Իրանը և անկախանում Ռուսաստանի վերահսկողությունից։ Հայաստանը՝ որպես Հարավային Կովկասի սիրտ, հանդիսանում է միակ աշխարհագրական խոչընդոտը, որը բաժանում է Թուրքիային Ադրբեջանից։ Ուստի, այս պանտարածաշրջանային տեսլականը նպատակ ունի ճնշել կամ խախտել այդ «շղթայի» այս կարևոր օղակը։

Կապի քողարկում

«Զանգեզուրի միջանցքը» ներկայացվում է որպես լոգիստիկ լուծում, տարածաշրջանային կապի ենթակառուցվածքային նախագիծ։ Սակայն, Բաքուն պահանջում է, որ այդ միջանցքն ազատված լինի հայկական մաքսային վերահսկողությունից՝ ուղղակիորեն սպառնալով Հայաստանի ինքնիշխանությանը սեփական տարածքի նկատմամբ։

«Սա դիվանագիտական ծուղակ է՝ քողարկված առաջընթացի տեսքով», նշում է Լեոնիդ Ներսիսյանը՝ ՀՀ Արտաքին քաղաքականության հետազոտությունների ինստիտուտի ռազմական վերլուծաբանը։ Նրա կարծիքով, «արտատարածքային միջանցքի թույլատրումը կարող է վերածվել աշխարհաքաղաքական Տրոյական ձիու՝ տարածաշրջանը ապակայունացնելու և Հայաստանի ռազմավարական կենսունակությունը խաթարելու նպատակով»։

Իսկ բրիտանացի վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալի խոսքով՝ «Հայաստանը կանգնած է պարադոքսի առաջ՝ նրան պարտադրում են տարածքային զիջում առանց պատերազմ վարելու։ Զանգեզուրի միջանցքը լոգիստիկ առաջարկ չէ, այլ՝ աշխարհաքաղաքական վերջնագրի փորձ»։

Պաշարման քարտեզը

Քարտեզի վրա մի հայացք բավարար է՝ հասկանալու իրավիճակի հրատապությունը։

• Արևմուտքից՝ Հայաստանը 1993 թվականից փակված է Թուրքիայի կողմից։

• Արևելքից՝ Ադրբեջանը վերահսկում է սահմանը և ճնշում է՝ ուղղակի ելք ունենալու դեպի Նախիջևան։

• Եթե Սյունիքով առանց հայկական վերահսկողության միջանցք ձևավորվի, ապա Անկարա–Բաքու–Կենտրոնական Ասիա առանցքը կձևավորվի՝ Հայաստանը վերածելով գրեթե շրջափակված պետության՝ ունենալով սահմանային ելքեր միայն դեպի հյուսիս (Վրաստան) և հարավ (Իրան)։

Սա ոչ միայն կվտանգի Հայաստանի անվտանգությունը, այլ նաև՝ երկրի կայուն տնտեսական զարգացումը։

Իսկ խաղաղությո՞ւնը

Որոշները պնդում են, թե միջանցքի զիջումը խաղաղության գինն է։ Սակայն այդ պնդումը խորը սխալ է։ Ճշմարիտ խաղաղությունը հիմնվում է արդարության, հավասարության և փոխադարձ հարգանքի վրա։ Այն չի կարող կառուցվել տարածքային շանտաժի պայմաններում։ Զիջել տարածքային ինքնիշխանությունը՝ նշանակում է ընդունել այն բռնի մեթոդները, որոնցով Բաքուն գործել է 2020 թվականից ի վեր։

Ի՞նչ անել

Պատասխանը պարտադիր չէ լինի կտրուկ մերժում։ Բայց անհրաժեշտ է խելամիտ, սուվերեն ռազմավարություն՝ ցանկացած տրանզիտային առաջարկ պայմանավորել փոխադարձության, վերահսկման, հարկաբեկման և միջազգային երաշխիքների սկզբունքներով։ Հայաստանը պետք է պաշտպանի Սյունիքը ոչ միայն նրա աշխարհագրական դիրքի, այլ՝ պատմության, ինքնության և ռազմավարական կենսականության համար։

Ինչպես նկատում է միջազգային հարաբերությունների փորձագետ Աննա Օհանյանը (Stonehill College, ԱՄՆ), «այսօրվա պայքարը միջանցքից անդին է։ Խոսքը վերաբերում է այն մոդելին, թե ինչպիսին է Հայաստանը ցանկանում լինել։ Եթե Հայաստանը զիջի ճնշմանն առանց ուժեղ, սուվերեն պատմողականություն կառուցելու, ապա կկորցնի խաղաղությունը՝ առանց արժանապատվության»։

Եզրակացություն

«Տուրանական միջանցքը» ոչ դավադրապաշտություն է, ոչ էլ եզրային երևույթ։ Դա ռազմավարություն է, որը զգուշորեն ձևավորվել է՝ Կովկասը վերաձևակերպելու թուրք-ադրբեջանական առանցքի շահերին համահունչ։ Արտաքին դերակատարների պասիվ մասնակցությունն ու ներքին լռությունը՝ միայն նպաստում են այդ գործընթացին։

Սյունիքը պաշտպանել՝ դա սադրանք չէ։ Դա ազգային գոյության հրամայական է։